بدون شک واقعه غدیر نقش سرنوشت‏سازی در تعیین مسیر آینده اسلام داشته است. واقعه‏ای که طی آن پیامبر اسلام، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، مهمترین مأموریت خود را به انجام رساندند. مأموریتی که انجام آن مساوی بود با تبلیغ تمام رسالت و کوتاهی در مورد آن به منزله از بین رفتن زحمات چندین ساله پیامبر اکرم و بی نتیجه ماندن فداکاریهای مسلمانان صدر اسلام محسوب می‏شد.
مأموریتی که در آن پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، بطور رسمی جانشین خود را انتخاب کردند و باعث یأس و ناامیدی مخالفان اسلام شدند.
واقعه غدیر از جهات مختلفی قابل تأمل و بررسی است و یکی از نکاتی که لازم است در مقطع کنونی مورد بررسی دقیق قرار گیرد پاسخگوئی به پرسشها و شبهاتی است که در این خصوص مطرح شده است.
پرسشها و اشکالاتی که در مورد حدیث غدیر مطرح شده است دو گونه است: یکی اشکالات و پرسشهایی که در مورد اصل صدور حدیث از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، مطرح شده است و دیگر اشکالات و پرسشهایی که در مورد دلالت حدیث (بر نصب علی، علیه‏السلام، به ولایت) مطرح شده است.
در اینجا به بررسی برخی از این پرسشها و انتقادات می‏پردازیم:
پرسش اول:
اگر حدیث غدیر واقعیت داشت پس چرا از میان آن جمعیت انبوهی که در مراسم حجة‏الوداع شرکت کرده بودند تنها 110 نفر از صحابه پیامبر آنرا نقل کرده‏اند؟1
جواب:
اولاً، گروه زیادی از مسلمانان که اهل مدینه نبودند، در جحفه از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، جدا شدند و بنابراین نقلی از آنهادر تاریخ ثبت نشده است.
ثانیا، بسیاری ازکسانی که در سفر حجة‏الوداع شرکت داشتند اهل نقل روایت و کتابت نبوده‏اند و راویانی که این حدیث را نقل کرده‏اند بطور کلی کسانی هستند که احادیث دیگر پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در اصول و فروع را نقل کرده‏اند. خلاصه تمام کسانی که اهل حل و عقد شمرده می‏شوند، و از اکابر اصحاب پیامبر می‏باشند این حدیث را نقل کرده‏اند و کمتر واقعه‏ای به اندازه واقعه غدیر خم راوی دارد.
ثالثا، با توجه به مخالفت شدید با امامت علی، علیه‏السلام، و عداوت و بغض نسبت به ایشان، بخصوص در اوائل حکومت بنی‏امیه، انگیزه‏های زیادی برای کتمان این حدیث وجود داشته است؛ بطوری که ضبط همین مقدار (تعداد 110 نفر) نیز از امور خارق‏العاده محسوب می‏شود.
خلاصه انتشار این حدیث با سیاستهای خلفای جور در تضاد بوده لذا به هر وسیله از نقل آن جلوگیری به عمل می‏آورده‏اند.
پرسش دوم:
چرا با وجود آنهمه تاکید پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در روز غدیر نسبت به ولایت علی، علیه‏السلام، و برگزاری مراسم بیعت با آن حضرت و تبریک مردم و اکابر اصحاب پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، به امیرالمومنین هنوز بیش از هفتاد روز از آن واقعه نگذشته بود که مردم همه چیز را فراموش کرده و حدیث پیامبر پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، هیچ نگرانی نسبت به زمان حیات خود ندارند و تمام نگرانی او از آینده اسلام است؛ زیرا کسی که می‏گوید: «من بزودی از میان شما خواهم رفت» پیداست که در صدد تعیین جانشین برای خویش است و برای آینده برنامه‏ریزی می‏کند.
پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در آخر خطبه فرمودند: «الله‏اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت علی بن ابی‏طالب بعد از من» بخوبی دلالت دارد براینکه مقصود از مولی معنای اولویت بر مردم و خلافت می‏باشد.
را زیر پا گذاشتند؟
جواب:
غالبا در هر جامعه‏ای عده انگشت‏شماری هستند که سرنوشت جامعه را رقم می‏زنند و معمولا توده مردم تابع آنها هستند و کمتر از خود رأی مستقلی دارند.
پس از رحلت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله،کسانی که به عنوان اکابر صحابه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، شناخته می‏شدند؛ با توجه به اوضاع بحرانی آن زمان، مصلحت جامعه اسلامی را چنین تشخیص دادند که از وصیت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در مورد علی، علیه‏السلام، صرف‏نظر کنند و «رأی» را بر «نصّ» مقدم دارند. لذا باعجله با ابوبکر بیعت کرده و توده مردم هم از آن تبعیت کردند. عده‏ای هم که با اینکار مخالف بودند در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند و بخاطر حفظ حکومت نوپای اسلامی و وحدت میان مسلمان سکوت کردند.
سردمداران حکومت نیز بتدریج به مردم تلقین کردند که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، علی، علیه‏السلام، را صرفا معرفی کرده و او را شایسته خلافت دانسته نه اینکه آن حضرت را به خلافت نصب کرده باشد.
پرسش سوم:
اگر این حدیث از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، صادر شده پس چرا «بخاری» و «مسلم» آنرا در صحیحین که مهمترین کتب حدیثی اهل سنت محسوب می‏شوند نقل نکرده‏اند؟2
جواب:
اولاً، صحیح مسلم بطور خلاصه به این واقعه اشاره کرده است، البته همین مقدار هم نکات مبهم زیادی را نسبت به واقعه غدیر آشکار می‏کند. بدین جهت ما حدیث مسلم را نقل می‏کنیم.
یزیدبن حیان می‏گوید: من و حُصین بن سَیره و عمربن مسلم نزد زیدبن ارقم رفتیم. هنگامی که نزد او نشسته بودیم حصین گفت: ای زید تو به سعادت بزرگی نائل شده‏ای پیامبر را ملاقات کرده‏ای؛ احادیث آن حضرت را شنیده‏ای؛ در رکاب او در جنگها شرکت کرده‏ای؛ پشت سر او نماز خوانده‏ای؛ در مورد آنچه که از پیامبر شنیده‏ای برای ما سخن بگو!
زید گفت: به خدا قسم سن من زیاد شده و پیر شده‏ام و بعضی از احادیثی راکه‏ازپیامبر،صلّی‏اللّه‏علیه‏و[آله]سلّم، حفظ کرده بودم فراموش کرده‏ام پس آنچه را که برای شما نقل می‏کنم بپذیرید و آنچه را نقل نمی‏کنم مرا درتکلف وسختی نیندازید.
سپس گفت: پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏و[آله]سلّم، روزی در کنار (برکه) آبی که به آن «خُم» می‏گفتند و میان مکه و مدینه قرار داشت، برای ما خطبه‏ای خواند و پس از حمد و ثنای الهی و موعظه مردم فرمودند: چیزی نمانده که از طرف پروردگار خوانده شوم و دعوت حق را لبیک گویم. من دو گوهر گرانبها را در میان شما می‏گذارم اولین آنها کتاب خداست که در آن نور و هدایت است؛ پس به کتاب خدا تمسک کنید... سپس گفت: و دیگری اهل‏بیتم. در مورد اهل بیتم خدا را فراموش نکنید در مورد اهل‏بیتم خدا را فراموش نکنید؛ در مورد اهل‏بیتم خدا را فراموش نکنید...3
از این حدیث بخوبی روشن می‏شود که اوضاع سیاسی آن زمان «زیدبن ارقم» را ناچار به کتمان حدیث غدیر نموده است؛ زیرا می‏گوید: آنچه قبل از این از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، روایت کرده‏ام بپذیرید و بیش از این مرا به تکلف و سختی نیندازید.
زیدبن ارقم تازمان حکومت مروان بن حکم زنده بوده و در سال 68 ق. وفات می‏کند4 و مسلّم است در سایه حکومتی که او را وادار به دشنام علی، علیه‏السلام، می‏کند، نقل حدیث غدیر برای او مشکلاتی ایجاد خواهد کرد. از این رو از مردم پوزش می‏طلبد و به بهانه سالخوردگی و فراموشی از حاضران می‏خواهد که بیش از این او را در تنگنا قرار ندهند.
در عین حال زید، تلویحا به این واقعه بزرگ اشاره می‏کند و با ذکر تأکید پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در مورد اهل‏بیت خود با جمله «در مورد اهل‏بیتم خدا را فراموش نکنید» به پایمال شدن حق اهل‏بیت و از یاد بردن سفارش پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، نیز اشاره دارد.
ثانیا، بسیاری از احادیث معتبری که علمای اهل سنت آنها را معتبر دانسته‏اند در این دو کتاب ذکر نشده است.
ثالثا، کتب حدیثی اهل سنت منحصر در صحیح بخاری نیست و کتب معتبر دیگر مانند «سنن ابن ماجه»5 و «مسند احمد»6 حدیث غدیر را بتفصیل ذکر کرده‏اند و اشاره شد که صحیح مسلم هم اجمالاً آن را ذکر کرده است.
پرسش چهارم:
اگر پیامبر اکرم،صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، علی، علیه‏السلام، را در روز غدیر به ولایت منصوب کرده باشند لازمه‏اش این است که در زمان حیات پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، دو ولی بر مسلمین حاکم باشند و این باطل است؛ زیرا مسلّم است که پیامبر هنوز در آن زمان ولی مسلمین بودند؛ پس علی، علیه‏السلام، نمی‏توانست ولی باشد.7
جواب:
این معنی مسلّم است که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، هیچ نگرانی نسبت به زمان حیات خود ندارند و تمام نگرانی او از آینده اسلام است؛ زیرا کسی که می‏گوید: «من بزودی از میان شما خواهم رفت» پیداست که در صدد تعیین جانشین برای خویش است و برای آینده برنامه‏ریزی می‏کند.
علاوه بر اینکه این عبارت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، «الله‏اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار از رسالت من و ولایت علی بن ابی‏طالب بعد از من» تصریح در این دارد که نصب امیرالمؤمنین برای آینده اسلام است.
پرسش پنجم:
بعضی از کسانی که صدور حدیث از پیامبر را پذیرفته‏اند اشکال کرده‏اند که این حدیث دلالت بر ولایت و خلافت علی، علیه‏السلام، ندارد؛ زیرا کلمه مولی معانی مختلفی دارد8 که از جمله می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:
1ـ اولی؛ مانند: «مأواکم النّار هی مولاکم»؛9
2ـ ناصر و یاور؛ مانند: «ذلک بأنّ اللّه مولی الّذین امنوا و أنّ الکافرین لا مولی لهم»؛10
3ـ وارث؛ مانند: «إنّی خفت الموالی من ورائی»؛11
4ـ دوست و صدیق؛ مانند: «یوم لا یغنی مولاً عن مولاً شیئا».12
و به احتمال زیاد کلمه «مولی» در حدیث غدیر به معنای دوست و یاور است. شاهد برای این معنی، این است که عده‏ای از کسانی که همراه علی، علیه‏السلام، در یمن بودند به دلیل اینکه از او سختگیری دیده بودند از دست او ناراحت شده و درباره او حرف می‏زدند و از او عیب می‏گرفتند؛ بدین جهت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در روز غدیر خطبه‏ای خواند و فضائل علی، علیه‏السلام، را بر شمرد؛ تا جلالت قدرش را بر مردم روشن سازد و سخنان بیهوده کسانی را که نسبت به او بدگوئی کرده بودند، رد نماید. بنابراین گفته، پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله «هر کس من دوست ادامه در صفحه 90 ک
? ادامه از صفحه 46
و یاور او هستم علی دوست و یاور اوست» هیچگونه دلالتی بر نصب علی، علیه‏السلام، بر خلافت و ولایت ندارد.13
جواب:
این مهمترین اشکالی است که بر دلالت حدیث غدیر شمرده است و اهل سنت نیز تاکید زیادی روی آن دارند و غالبا حدیث را بر همین معنی حمل می‏کنند. لکن حدیث را نمی‏توان بر این معنی حمل کرد. در اینجا ابتدا شاهدی را که برای این معنی ذکر کرده‏اند بررسی می‏کنیم سپس به معنای کلمه «مولی» می‏پردازیم.
اما شاهدی که ذکر کرده‏اند هیچ دلالتی بر اینکه «مولی» به معنای دوست و یاور باشد ندارد؛ زیرا پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، دو بار علی، علیه‏السلام، را به یمن فرستادند؛ ابتدا در سال هشتم که در همین بار بود که عده‏ای پس از بازگشت شکایت او را پیش پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، بردند و پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، از آنها سخت ناراحت شد؛ آنچنانکه خشم چهره مبارک حضرت را فرا گرفت. یکی ازکسانی که در مورد علی، علیه‏السلام، شکایت کرد «بُریده» نام داشت که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، به او فرمودند:
ای بریده! کاری نکن که بخواهی مرا بر علی [علیه‏السلام] خشمناک سازی!14
و دیگر پس از این واقعه کسی چنین حرفهایی در مورد علی، علیه‏السلام، نزد.
بار دیگر که پیامبر علی، علیه‏السلام، را به یمن فرستاد سال دهم بود که علی، علیه‏السلام، در بازگشت از یمن در مراسم حجة‏الوداع به پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، پیوست و این بار هیچکس درباره علی، علیه‏السلام، چیزی نگفت و به پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، شکایتی نکرد.15
علاوه بر اینکه شکایت چند نفر از علی، علیه‏السلام، موجب این نمی‏شود که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در آن بیابان گرم در وسط روز با آن کیفیت کاروان را متوقف کند و در مورد وفات قریب‏الوقوع خود خبر دهد و اولویت خود را بر مؤمنان به آنان یادآوری کند و آنهمه مدح و ثنای علی، علیه‏السلام، را بگوید و فضائل آن حضرت را بر شمرد و او را دعا کند و بعد هم به مردم بگوید به علی، علیه‏السلام، تبریک بگویید و با او بیعت کنید.
اما کلمه مولی همچنانکه اشاره شد، معانی متعددی دارد لکن هیچیک از آنها غیر از معنای «اولی به تصرف» در اینجا نمی‏تواند صحیح باشد.
مرحوم علامه امینی در کتاب شریف «الغدیر» می‏فرمایند هنگامی که کلمه «مولی» بدون قرینه اطلاق می‏شود معنای «اولی بالشی‏ء» از آن متبادر می‏شود و به فرض که کسی این تبادر را نپذیرد، قرائن محکمی در خود حدیث وجود دارد که دلالت می‏کند بر اینکه مقصود ازکلمه مولی غیر از اولویت چیز دیگری نمی‏تواند باشد.16
سپس ایشان حدود بیست قرینه بر این معنی اقامه می‏کنند که در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‏کنیم:
قرینه اول، بعد از آنکه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، نسبت به ولایت خود بر مردم از آنها اعتراف گرفتند بلافاصله فرمودند:
من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه.
یعنی همچنانکه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، بر مؤمنین اولویت دارد علی، علیه‏السلام، هم چنین است و این همان معنای ولایت و خلافت است.
به عبارت دیگر، از اینکه پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، ابتدا با اشاره به آیه شریفه، اولویت خود را به مردم یادآوری می‏کنند؛سپس می‏فرمایند: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» فهمیده می‏شود که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در صدد هستند که آن ولایتی را که خداوند به ایشان تفویض کرده همان را برای علی، علیه‏السلام، اثبات کنند در غیر اینصورت اشاره به اولویت خود بر مؤمنین هیج وجهی ندارد بلکه لغو است.
قرینه دوم، پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، ابتدا با اشاره به وفات قریب الوقوع خود می‏فرمایند: «بزودی از طرف پروردگار خوانده می‏شوم و دعوت حق را لبیک می‏گویم» بعد می‏فرمایند: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» که بخوبی دلالت دارد بر اینکه پیامبر، کلمه مولی معانی متعددی دارد لکن هیچیک از آنها غیر از معنای «اولی به تصرف» در اینجا نمی‏تواند صحیح باشد.
صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در صدد تعیین جانشین برای خود می‏باشد.
بنابراین غیر از معنای «اولی به تصرف» معنای دیگری در اینجا متناسب نیست.
قرینه سوم، اینکه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در آخر خطبه فرمودند: «الله‏اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت علی بن ابی‏طالب بعد از من» بخوبی دلالت دارد براینکه مقصود از مولی معنای اولویت بر مردم و خلافت می‏باشد؛ زیرا رضایت خدا به ولایت علی، علیه‏السلام، را در سیاق رضایت او به رسالت خود قرار داده و ولایتی که در کنار رسالت قرار می‏گیرد به معنای خلافت برمردم است.
در این عبارت قرینه دیگری نیز دلالت دارد که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، علی، علیه‏السلام، را بر خلافت نصب کرده‏اند و آن کلمه «من بعدی» می‏باشد؛ زیرا این کلمه احتمال اینکه ولایت به معنی دوستی یا نصرت باشد، منتفی ساخته و معنای «اولی به تصرف» را متعیّن می‏سازد.
پرسش ششم:
بعضی از کسانی که دلالت حدیث بر ولایت علی، علیه‏السلام، را پذیرفته‏اند چنین گفته‏اند: قبول داریم که مقصود از مولی اولویت به امامت است لیکن چون حدیث نسبت به زمان امامت تعرضی ندارد؛ پس مقصود این است که علی، علیه‏السلام، را به عنوان خلیفه آینده معرفی می‏کنم و آن هنگامی است که مردم با او بیعت کنند و این معنی هیچ منافاتی با خلافت سه نفر دیگر ندارد و بدین ترتیب احترام صحابه گرانقدر پیامبر نیز حفظ می‏شود.17
جواب:
اولاً، اگر پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، می‏خواستند علی، علیه‏السلام، را به عنوان خلیفه چهارم معرفی کنند پس چرا اسمی از خلیفه اول و دوم و سوم نبردند در حالی که تعیین خلیفه اول در آن زمان که چیزی به وفات پیامبر نمانده بود لازمتر از خلیفه چهارم بود.18
ثانیا، از اینکه کسی ابتدا از مرگ قریب الوقوع خود خبر دهد، سپس ولایت خود را نسبت به مردم به آنها یادآوری کند و بعد شخصی را به عنوان جانشین خود انتخاب کند، استفاده می‏شود که آن شخص جانشین بلافصل او می‏باشد.
ثالثا، لازمه ابن معنا این است که علی بر خلفای ثلاثه ولایت نداشته باشد در حالی که عمربن خطاب در روز غدیر تصریح کرد که:
به به یا علی! گوارا باد تو را که مولای هر مرد و زن مومن گردیدی.
که بخوبی دلالت دارد که امیرالمؤمنین علی، علیه‏السلام، مولای همه مسلمانان در تمام اعصار و زمانها می‏باشد و ولایت او منحصر به مدت کوتاه خلافت آن حضرت نمی‏شود.

پاورقیها: